Φυσική Ε' και Στ' Δημοτικού
Πειράματα ...με τους μαθητές
ΕΡΕΥΝΑ: ΑΝΝΑ ΑΝΔΡΙΤΣΑΚΗ, ΕΛΕΝΑ ΒΑΡΙΝΟΥ, ΑΡΗΣ ΧΑΤΖΗΓΕΩΡΓΙΟΥ
Με εγκυκλοπαίδεια φυσικών επιστημών, «κατάλληλη» για αναγνώστες άνω των έντεκα και δώδεκα χρόνων, θα μπορούσε να συναγωνιστεί -λένε οι εκπαιδευτικοί- η εισαγωγή στον κόσμο της Φυσικής μέσα από τα αντίστοιχα νέα βιβλία της Ε' και της ΣΤ' δημοτικού. Η επιλογή να συμπεριληφθούν στο «πείραμα» έννοιες όπως η μάζα, ο όγκος και η πυκνότητα, αναλύσεις για την ατομική δομή της ύλης, αλλά και η επιστημονικοποίηση απλών διατυπώσεων περί τα φυσικά και άλλα φαινόμενα, προκαλεί παρενέργειες που δεν είχαν υπολογιστεί από τους συγγραφείς-επιστήμονες.
«Πώς να προχωρήσω την ύλη, όταν ακόμα τα παιδιά της Ε' τάξης προσπαθούν να καταλάβουν με τι μοιάζουν τα μόρια;» διερωτάται η εκπαιδευτικός Ειρήνη Πετροπούλου, ενώ ο Κωνσταντίνος Τσάκαλος, επίσης εκπαιδευτικός, προσδιορίζει την ουσία: «Τα νέα βιβλία δυστυχώς απαιτούν απομνημόνευση σύνθετων εννοιών και επιπλέον δίνουν έμφαση στον μικρόκοσμο αλλά και σε πολλά άλλα θέματα που είναι δύσκολα για τους μαθητές αυτής της ηλικίας, για το γνωστικό και ηλικιακό επίπεδό τους».
Το ειδικευμένο και απαιτητικό λεξιλόγιο, ο τρόπος γραφής και η γλώσσα που χρησιμοποιείται σε αρκετά κεφάλαια, η επιστημονική ή μεθοδολογική ασυνέπεια σε διαφορετικά σημεία των βιβλίων, καθώς και η «τεράστια ύλη», όπως τονίζεται χαρακτηριστικά, αναφέρονται ως βασικές αιτίες των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν στις τάξεις δάσκαλοι και μαθητές, οι οποίοι ακόμα αναρωτιούνται: Γιατί πρέπει να διδαχθούν όλα αυτά στο δημοτικό, και μάλιστα από την Ε' τάξη;
Η απάντηση έχει ήδη δοθεί με τις επιλογές των αρμοδίων (συγγραφικές ομάδες, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, υπουργείο Παιδείας). Σ' αυτές περιλαμβάνονται και τα πειράματα που καταγράφονται ακολούθως και προφανώς έγιναν με στόχο την παρατήρηση των αντιδράσεων από τα πειραματόζωα-μαθητές.
Ειδικά στην Ε' τάξη, λοιπόν, επιχειρούνται πολλά πειράματα. Ενα από τα πιο δημοφιλή και επαναλαμβανόμενα αφορά τις νοητικές λειτουργίες των μαθητών. Πραγματοποιείται η μετατροπή του γνωστικού αντικειμένου πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης σε μάθημα τουλάχιστον λυκειακής, ενίοτε και μεταλυκειακής τάξης.
Στη 14η κιόλας σελίδα του βιβλίου, οι ανικανοποίητοι συγγραφείς-επιστήμονες μετέτρεψαν τον απλό, βασικό ορισμό του μορίου και αντί ν' αφήσουν τα 11χρονα να καταλάβουν ότι πρόκειται για το «μικρότερο τμήμα ενός συστατικού που διατηρεί τις ιδιότητές του», τους ανεβάζουν κατευθείαν επίπεδο και τους πάνε στις χημικές ενώσεις, ενημερώνοντας πως πρόκειται για «το μικρότερο τμήμα μιας χημικής ένωσης που διατηρεί τις ιδιότητές του». Η απάντηση στην ερώτηση τι είναι χημική ένωση απαντάται αργότερα.
* Τι είναι όμως μια απλή εργασία μπροστά στα άλματα της Φυσικής που ακολουθούν; Στη σελίδα 65, ο απλός, πολύ απλός κανόνας ότι «οι μικρές γεννήτριες λειτουργούν με πετρέλαιο, μετατρέποντας τη χημική ενέργεια του πετρελαίου σε ηλεκτρική» κρίθηκε κατώτερος των προσδοκιών των συγγραφέων-υπερεπιστημόνων και έτσι αναδιαμορφώθηκε ως εξής (πάρτε ανάσα, θα χρειαστεί): «Ολες οι γεννήτριες μετατρέπουν την κινητική ενέργεια σε ηλεκτρική. Κάθε γεννήτρια συνοδεύεται από μια θερμική μηχανή που μετατρέπει τη χημική ενέργεια της βενζίνης σε κινητική με την οποία η θερμική μηχανή τροφοδοτεί τη γεννήτρια. Οι ανεμογεννήτριες είναι διαφορετικές από τις άλλες γεννήτριες».
* Μετά απ' αυτό μάλλον πάνε για πτυχίο τα παιδάκια. Ωστόσο, ο τελικός βαθμός (του πτυχίου φυσικά) θα διαμορφωθεί από το πείραμα στο βιβλίο της ΣΤ'τάξης. Εκεί (σελ. 36) εξηγείται, μεταξύ άλλων, τι είναι το ηλεκτρικό αυτοκίνητο. Και αναφέρεται -όπως πάντα στην αρχική διατύπωση, με απλό τρόπο: «Οταν το υδρογόνο ενώνεται με το οξυγόνο, παράγεται ηλεκτρικό ρεύμα. Από την εξάτμιση δεν βγαίνει παρά... νερό. Τα αυτοκίνητα που κινούνται με υδρογόνο είναι λοιπόν ηλεκτρικά». Τς, τς, τς... Να πώς προάγεται η επιστήμη: «Ηλεκτρικό ρεύμα παράγεται όταν το υδρογόνο ενώνεται καταλυτικά με το οξυγόνο σε μια αντίδραση που γίνεται στον καυστήρα των αυτοκινήτων που κινούνται με υδρογόνο. Το ρεύμα αυτό τροφοδοτεί τον ηλεκτρικό κινητήρα του οχήματος».
* Βέβαια, ακόμη και οι νομπελίστες των θετικών επιστημών, δεν μπορεί, στα πρόχειρά τους θα έχουν λάθη. Ε, κάπως έτσι η πήξη μπορεί να γίνει τήξη, το φελιζόλ να προκύψει όχι από διογκωμένη αλλά από συμπιεσμένη πολυστερίνη, εκτός από τα μεταλλικά να υπάρχουν κι άλλα αντικείμενα που να έλκονται από φυσικούς μαγνήτες ή, τέλος πάντων, η πυρηνική ενέργεια να θεωρείται ιδανική αφού «δεν ρυπαίνει ποτέ την ατμόσφαιρα». Ποτέ προ των διορθώσεων, (π.Δ.) φυσικά, διότι μετά απ' αυτές υπήρξε και το Τσέρνομπιλ. Οσο για τις λοιπές ακόμη πιο καταστροφικές συνέπειες για το ανθρώπινο είδος ατυχημάτων σαν το Τσέρνομπιλ αποτελούν «μειονέκτημα».
Συγκεκριμένα, στη σελίδα 46 στο βιβλίο της Ε', ορίζεται ότι: «Κάθε στερεό μετατρέπεται σε υγρό σε μια συγκεκριμένη θερμοκρασία, η οποία ονομάζεται θερμοκρασία τήξης». Η διόρθωση μπορεί να καθυστέρησε -δύο χρόνια μετά- αλλά έγινε: «...ονομάζεται θερμοκρασία πήξης». Στο βιβλίο της ΣΤ', στη σελίδα 37, στη γνωριμία με τις μορφές ενέργειας, κάποιο σατανικό χέρι έγραψε μόνο τα θετικά, δηλαδή ότι «δεν ρυπαίνει την ατμόσφαιρα». Η αλήθεια, όμως, αποκαταστάθηκε. Απλά, με μια παρένθεση: «... δεν ρυπαίνει την ατμόσφαιρα. (Οχι πάντα π.χ. Τσέρνομπιλ)».
Λίγες σελίδες πιο κάτω (σελ. 46), το φελιζόλ δεν θέλει να προκύψει από διόγκωση της πολυστερίνης αλλά από συμπίεση. Επειδή όμως αυτό η επιστήμη δεν το δέχεται, ο κανόνας αντιστρέφεται και έτσι η φράση: «Ενα υλικό που χρησιμοποιείται συχνά για τη θερμομόνωση είναι η συμπιεσμένη πολυστερίνη, ένα είδος φελιζόλ» μετατρέπεται σε: «Ενα υλικό που χρησιμοποιείται συχνά για τη θερμομόνωση είναι η διογκωμένη πολυστερίνη, ένα είδος φελιζόλ».
Ακόμη, πιο κάτω (σελ. 94), στην απόπειρα να συμπεριληφθούν κι άλλα αντικείμενα σ' αυτά που έλκονται από φυσικούς μαγνήτες, και πριν ακόμη ο μαγνήτης επιπολαιότητας τραβήξει μεταλλικά αντικείμενα απροσδιόριστου αριθμού, το Π.Ι. παρενέβη. Στη φράση «Ο άνθρωπος ασχολήθηκε με τα μαγνητικά φαινόμενα εδώ και χιλιάδες χρόνια, όταν παρατήρησε για πρώτη φορά φυσικούς μαγνήτες να έλκουν ορισμένα αντικείμενα», προσέθεσε τη μαγική λέξη «μεταλλικά» πριν από τα αντικείμενα.
* Πέρα απ' όλα, όμως, ακόμη και στη Φυσική, πολλά ζητήματα κρίνονται όχι βάσει δεδομένων αλλά ερμηνείας. Ναι, ναι. Στο βιβλίο της Ε'τάξης (σελ. 23), στην πρώτη εκδοχή είναι το «Νερό, ο παγκόσμιος καταλύτης» στη δεύτερη «ο καλύτερος καταλύτης». Είναι θέμα ερμηνείας.
Στο ίδιο βιβλίο, δύο σελίδες πίσω (σελ. 21), αρχικώς προτείνεται στους μαθητές να φανταστούν ότι μικραίνουν προκειμένου να δουν τα σωματίδια. Η δεύτερη όμως επιστημονική προσέγγιση, μέσω των Παροραμάτων, οδηγεί ακριβώς στην αντίθετη κατεύθυνση, δηλαδή της μεγέθυνσης των σωματιδίων, θεωρώντας προφανώς πως αυτή η προτροπή ταιριάζει περισσότερο στην κοινή και πιθανώς στην παιδική λογική.
Η ίδια ακριβώς μεθοδολογία ακολουθήθηκε και στη σελίδα 58, όπου η δική μας σμίκρυνση κατά ένα δισεκατομμύριο φορές ώστε να δούμε τα μόρια ή και τα άτομα απορρίφθηκε από τη νέα ερμηνεία, που θεωρεί πιο εφικτή κατά τη συλλογιστική προσπάθεια των παιδιών τη μεγέθυνση των σωματιδίων κατά ένα δισεκατομμύριο φορές ώστε να τα δούμε καλύτερα.
Για να μην αφήνουμε, ωστόσο, εκτός της συνολικής προσπάθειας τις σωστές και χρήσιμες παρεμβάσεις, οφείλουμε να επισημάνουμε πως σε αρκετές περσιπτώσεις συμπληρώθηκαν έννοιες, φαινόμενα και φράσεις ώστε να επιτυγχάνεται η σαφήνεια, η επιστημονικότητα και η καλύτερη κατανόηση της Φυσικής από τους αναγνώστες. Καλά, το τελευταίο ελέγχεται... *
--------------------------------------------------------------------------------
Βιβλία Μελέτης Περιβάλλοντος
Ξέχασαν τη δράση
Της ΕΛΕΝΗΣ ΣΒΟΡΩΝΟΥ*
Αναμφίβολα έχει γίνει μεγάλη πρόοδος στην εισαγωγή γνώσεων για το περιβάλλον στα σχολικά εγχειρίδια. Τα βιβλία της Μελέτης Περιβάλλοντος (διδάσκεται ως τη Δ' Δημοτικού) αλλά και τα άλλα βιβλία στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο δίνουν στους εκπαιδευτικούς ευκαιρίες για τη διδασκαλία καίριων περιβαλλοντικών ζητημάτων. Πρέπει όμως να γίνει κατανοητό ότι δεν αρκεί η παροχή γνώσεων για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση.
Τα βιβλία δεν ενθαρρύνουν τη δράση από πλευράς μαθητών και εκπαιδευτικών. Πουθενά δεν γίνεται μια σύνδεση με το περιβάλλον και τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου. Πώς όμως θα γίνουν τα παιδιά ενεργοί πολίτες όταν τη μια στιγμή μαθαίνουν για τη λειψυδρία και από την άλλη δεν νοιάζονται που η βρύση του σχολείου στάζει και κανείς δε δίνει σημασία; Ή όταν, με την επιστροφή τους στο σπίτι, υιοθετούν μια συμπεριφορά συσσώρευσης υλικών αγαθών και κατασπατάλησης φυσικών πόρων;
Δεν εισάγεται, με άλλα λόγια, η έννοια του αειφόρου σχολείου και του υπεύθυνου πολίτη. Η πρόσκληση μια Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης ή ενός εκπροσώπου του δήμου σε μια εκδήλωση δεν είναι παρά επιφανειακά ανοίγματα της εκπαιδευτικής κοινότητας στην κοινωνία. Είναι ώριμοι, μαθητές και εκπαιδευτικοί, για μεγαλύτερα βήματα. Εστιάζοντας λοιπόν στα βιβλία, θέλουμε να δούμε βιβλία που ευνοούν τη δράση για το περιβάλλον, την κριτική σκέψη, τη σύνδεση του σχολείου με την κοινωνία και γενικά το αειφόρο σχολείο. Θέλουμε επίσης να δούμε μεγαλύτερη στήριξη, εκ μέρους του ΥΠΕΠΘ, των προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Στήριξη ηθική, ουσιαστική, διοικητική και οικονομική. Τα πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, που πραγματοποιούνται σε εθελοντική βάση, έχουν αποδείξει ότι προσφέρουν ένα δημιουργικό πλαίσιο δουλειάς. Ας τα δούμε να ενισχύονται. Τέλος, καλό είναι να δούμε την αντιστροφή της φθίνουσας σημασίας της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο Λύκειο, βαθμίδα όπου οι προτεραιότητες είναι άλλες. Τότε δυστυχώς ζητείται από τα παιδιά να ξεχάσουν τι σημαίνει αλληλεγγύη, ομαδοσυνεργατική μάθηση και έγνοια για τον διπλανό και το περιβάλλον και να ανταποκριθούν σε συνθήκες σκληρού ανταγωνισμού. Τι να κάνουν τα βιβλία σε αυτό το πλαίσιο; Οσο το σύστημά μας παραμένει γνωσιοκεντρικό και ευνοεί την αποστήθιση, τόσο το περιβάλλον και η αειφορία θα παραμένουν σε ένα περιορισμένο πλαίσιο.
* Υπεύθυνη Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης WWF Ελλάς.
--------------------------------------------------------------------------------
Τα εγχειρίδια των Φυσικών Επιστημών:
Ανορθολογισμός και αποτυχία
Του ΚΩΣΤΑ ΡΑΒΑΝΗ*
Η συγγραφή διδακτικών εγχειριδίων για τη διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών είναι στη χώρα μας εξαρχής υπονομευμένη, δεδομένων των απαράδεκτων και ανορθολογικών διαδικασιών επιλογής των συγγραφικών ομάδων. Και αυτό όχι μόνο για λόγους θεσμικής τάξης και διαφάνειας, αλλά κυρίως εξαιτίας της συστηματικής επιλογής ομάδων, οι οποίες όχι μόνο δεν έχουν καμία σχέση με ένα τεράστιο πεδίο έρευνας διεθνώς, με αντικείμενο τη δημιουργία εκπαιδευτικού υλικού για τη διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών, αλλά συχνά διακηρύσσουν παντοιοτρόπως την αποστροφή τους για τα σχετικά ερευνητικά ευρήματα.
Η δημιουργία διδακτικών εγχειριδίων για τις Φυσικές Επιστήμες, για όλες τις σχολικές βαθμίδες, αποτελεί διαδικασία και προϊόν ενός ειδικού επιστημονικού πεδίου, το οποίο αποκαλούμε διδακτικό μετασχηματισμό. Στο πεδίο αυτό μελετώνται και αξιοποιούνται εξαντλητικά οι διαπιστωμένες από την έρευνα δυσκολίες των παιδιών, οι θεωρητικά προβλεπόμενες δυνατότητές τους, η ανάλυση του παιδαγωγικού πλαισίου και των αναλυτικών προγραμμάτων, η ριζικά ανακατασκευασμένη επιστημονική γνώση για τις εξειδικευμένες ανάγκες της κάθε ηλικίας και σχολικής βαθμίδας, οι λειτουργίες των διαφόρων μορφών γραπτού κειμένου, συμβόλων και εικόνας, οι δραστηριότητες εμπέδωσης και άσκησης των παιδιών.
Οταν όλα αυτά αποτελούν για τους συγγραφείς των εγχειριδίων άγνωστο πλανήτη, χωρίς καμιά αμφιβολία τα βιβλία που δημιουργούν είναι απλώς προϊόντα ενός τυφλού, αδιέξοδου και χωρίς σημεία στήριξης και αναφοράς εμπειρισμού. Ετσι, έχουν όλα τα αμαρτήματα τα οποία η κριτική στο πλαίσιο της Διδακτικής των Φυσικών Επιστημών διαπιστώνει διά γυμνού οφθαλμού: επιστημολογική σύγχυση, ανάμιξη μοντέλων χωρίς συνείδηση του προβλήματος και απλοϊκός επαγωγισμός, αμήχανη κονιορτοποίηση των στόχων της διδασκαλίας, αυθαίρετες επιλογές και ακολουθίες διδακτικών ενοτήτων, προσκόλληση στις ίδιες τις Φυσικές Επιστήμες και ταύτισή τους με την απόλυτη αλήθεια, απομάκρυνση από κάθε μεθοδολογικό και πολιτισμικό στοιχείο, αδυναμία διάκρισης και εντοπισμού τού τι ακριβώς είναι «δύσκολο» για τα παιδιά της κάθε ηλικίας, ανεξέλεγκτη χρήση μαθηματικοποίησης, κειμένων και εικονογράφησης.
Δυστυχώς, τα χαρακτηριστικά αυτά αποτελούν ενδημικά στοιχεία στο σύνολο σχεδόν των σχολικών βιβλίων για τη διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών, καθώς τα διάφορα κέντρα λήψης των εκπαιδευτικών-πολιτικών αποφάσεων στη χώρα μας έχουν στραμμένη την πλάτη στη σχετική επιστημονική έρευνα, αν δεν την έχουν κηρύξει σε αφάνεια. Στραβά αρμενίζουμε. Είναι βέβαιο.
*Καθηγητής Διδακτικής της Φυσικής Αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Πατρών
Πηγή: Εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 20/01/2009
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου